Śmierć bliskiej osoby to trudny moment, a sprawy spadkowe potrafią dodatkowo pogłębić napięcia w rodzinie. Często pojawia się pytanie: „Dlaczego zostałem pominięty w testamencie?”. W polskim prawie istnieje mechanizm, który chroni najbliższych przed całkowitym pozbawieniem udziału w majątku po zmarłym – to właśnie zachowek.
W tym artykule wyjaśnię:
- czym jest zachowek,
- kto może się o niego ubiegać,
- ile wynosi,
- oraz jak dochodzić swoich praw.
Czym jest zachowek?
Zachowek jest instytucją prawną mającą na celu ochronę interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, przed krzywdzącym je rozrządzeniem majątkiem na wypadek śmierci przez spadkodawcę. W istocie więc zachowek nie oznacza odzyskania majątku (np. domu czy działki). Jest to roszczenie pieniężne, które przysługuje osobom najbliższym spadkodawcy za to, że zostali pozbawieni całości albo w części udziału spadkowego po zmarłym spadkodawcy.
Kto może żądać zachowku?
Zachowek przysługuje tylko najbliższym krewnym spadkodawcy, czyli:
– zstępnym,
– małżonkowi,
– rodzicom
pod warunkiem, że w danej sytuacji byliby powołani z ustawy do spadku po danym spadkodawcy.
Krąg podmiotów uprawnionych do zachowku jest zamknięty.
Ile wynosi zachowek?
Wysokość zachowku zależy od udziału spadkowego, który dana osoba otrzymałaby przy dziedziczeniu ustawowym:
• 1/2 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym – dla osób pełnoletnich i zdolnych do pracy,
• 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym – dla osób małoletnich i trwale niezdolnych do pracy.
Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przykład :
Gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu, jego syn dziedziczyłby 100% majątku. Jednak w testamencie zapisał wszystko swojej siostrze. Pełnoletniemu synowi przysługuje zachowek w wysokości 1/2 wartości całego spadku.
A co z darowiznami za życia?
Do masy spadkowej, od której liczy się zachowek, doliczane są darowizny przekazane przez spadkodawcę za życia, np. mieszkania, działki budowlane (…), choć od tej zasady ustawodawca przewidział wyjątki określone treścią art. 994 kc.
Ważne:
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu, nie dolicza się do spadku darowizny uczynionej przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to sytuacji, kiedy darowizna została dokonana na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego.
„Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób, które nie dochodzą do spadku (art. 994 § 1 k.c.)” – uchwała SN z dnia 8 sierpnia 2024r., sygn. akt III CZP 3/24.
„Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są obligatoryjnie doliczane do spadku – bez względu na czas ich dokonania” – wyrok SA w Lublinie z dnia 16.08.2021r., sygn. akt I ACa 505/20.
Doliczeniu do substratu zachowku nie podlegają drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte np. prezenty wręczane najbliższym z okazji urodzin.
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Termin na złożenie pozwu o zachowek
Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach, licząc:
• od ogłoszenia testamentu,
• lub od dnia śmierci spadkodawcy – gdy spadkodawca nie sporządził testamentu.
Nie warto zwlekać – po tym czasie osoba uprawniona traci możliwość dochodzenia swoich praw do zachowku.
Kiedy zachowek nie przysługuje?
Nie każdy może dochodzić zachowku. Prawo to nie przysługuje osobie, która:
• została wydziedziczona,
• zrzekła się dziedziczenia w umowie notarialnej,
• została uznana za niegodnego dziedziczenia (np. dopuściła się przestępstwa przeciwko spadkodawcy),
• odrzuciła spadek.
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
Do zachowku mogą być jednak uprawnieni zstępni wydziedziczonego, niegodnego oraz spadkobiercy, który spadek odrzucił. Zstępni zrzekającego się dziedziczenia są pozbawieni prawa do zachowku z wyjątkiem przypadku, gdy skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia nie zostały na nich rozciągnięte.
Jak dochodzić zachowku?
Dochodzić zachowku można zarówno na drodze polubownej (wezwanie do zapłaty), jak i sądowej (pozew o zapłatę zachowku) – w zależności od tego, czy spadkobiercy dobrowolnie wypłacą należną kwotę.
Zanim jednak złożysz pozew, warto:
• wysłać pisemne wezwanie do zapłaty (np. do spadkobiercy lub osoby obdarowanej),
• wskazać: wartość zachowku, podstawę prawną i termin płatności (np. 14 dni),
• zachować dowód nadania.